Historia: do lokacji Grodziska doszło przed 1296 rokiem? Pytamy o to, bo w tym roku nasze miasto obchodzi 715-lecie

W roku 715-lecia Grodziska przypominamy jego średniowieczne początki.

Odtwarzanie najstarszych dziejów naszej miejscowości jest trudne. W źródłach pisanych nazwa Grodzisk pojawia się w 1257r. jako jedna z szeregu wsi wymienianych przez księcia wielkopolskiego Przemysła I, należących do zakonu cystersów w Paradyżu. Nie wiemy, kiedy powzięto decyzję o założeniu osady „Grodisze”. Mało kto wtedy cokolwiek zapisywał, poza tym mało co ostało się przez wojny, zabory, powstania do naszych czasów. Przemysł we wspomnianym dokumencie zezwalał cystersom na lokowanie w dobrach klasztornych wsi na tzw. prawie niemieckim. Dokument został wystawiony w jednym z grodów książęcych - Modrzu, wtedy ważnym ośrodku grodowym Wielkopolski. Grodzisk wymieniany jest obok m.in. Słocina. Potwierdzenie tych dokumentów następuje już w dwa lata później (1259), a potem jeszcze w 1263, 1277 i 1280. Badacze sugerują, że miejscowość u swego zarania była przedmiotem sporów własnościowych pomiędzy rycerzami, stąd ciągłe od nowa potwierdzanie przez książąt przynależności klasztorowi paradyskiemu. W dokumencie z 1277 r. wystawionym przez Przemysła II (syna księcia Przemysła I) Grodzisk określony jest jako wieś (łac. villam). Tradycja Grodziska potwierdzona częściowo wykopaliskami archeologicznymi sugeruje, iż wieś mogła powstać lub być kontynuacją dawnego grodu - wczesnopiastowskiego ośrodka administracyjnego. Potwierdzeniem tego może być również nazwa: Grodzisk, Grodisze pochodzi od grodu. Badacze sugerują więc, że gród mógł istnieć w XII w., bądź wcześniej.

W II poł. XIII wieku, którą się zajmujemy centrum lokalnym wydaje się być dla naszego terenu gród w Drużyniu leżący nad Mogilnicą. To do Drużynia lub dalej do Modrza XIII - wieczni mieszkańcy Grodziska udawali się zapewne na targ, do karczmy czy kościoła (w Drużyniu istniał wtedy kościół pod wezwaniem św. Mikołaja). Tam rezydował pan grodowy.

W XIII i XIV wieku na ziemiach polskich zachodzi kolonizacja na prawie niemieckim. Małe kasztelanie jak Drużyń i Modrze, których rozwój zależał od potrzeb militarnych, z chwilą ustania konfliktów, nie mając odpowiedniego zaplecza gospodarczego traciły rację bytu. Poza tym podstawą obrony terytorium stawały się silnie ufortyfikowane miasta oraz warowny zamek. Czynnikiem, który pozytywnie wpłynął na rozwój miejscowości Grodzisk, było dogodne położenie przy szlaku z Poznania do Gubina i dalej do Saksonii. Dokładna data reformy miejskiej w Grodzisku jest jednak nieznana. Nie zachował się dokument lokacyjny. Pierwszym potwierdzeniem „miejskości” Grodziska jest dokument z 1303 r, aczkolwiek jego zawartość nie dotyczy samego miasta. Niejaki komes (pan grodowy) Prandota - dziedzic Grodziska zatwierdza darowiznę młyna na rzece Dojcy, którą wykonał wójt miasta Herman na rzecz klasztoru Cystersów. Dziedzic Prandota zaznacza w dokumencie, iż wspólnie ze swoim ojcem wojewodą poznańskim Piotrkiem „uposażyli wójtostwo” w Grodzisku, co oznaczało założenie miasta. Był to akt jednorazowy dokonany na nowym niezabudowanym wcześniej miejscu. Miejsce owo znajdowało się prawdopodobnie na wschód od istniejącej wsi i dworu dziedzica, na obszarze dzisiejszego parku.

Punktem centralnym miasta był kwadratowy rynek. Z rynku rozchodziło się z każdego narożnika osiem wylotów (ulic). Niektóre stanowiły otwarcie dróg w stronę ważnych ośrodków Kopanicy na południowym- zachodzie i Poznania. Ważne dla ówczesnej komunikacji były również trakty do Zbąszynia i Buku, jednak prawdopodobnie przebiegały one poza obrębem pierwotnego miasta. Na rynku znalazło się prawdopodobnie miejsce pod ratusz, wagę miejską i kramy handlarzy. Obok rynku, linii fosy sięgał kościół (poprzednik dzisiejszego kościoła św. Jadwigi). Miasto miało owalny obwód opasany fosą. Pierwotną zabudowę tworzyły drewniane parterowe domy. Tyle możemy się domyślać po analizie źródeł historycznych.

Przerwa między zapisami źródłowymi w okresie lokacji trwa od 1280 roku do 1303. W tym czasie Grodzisk ze wsi stał się miastem. Przeszedł z rąk klasztornych w ręce prywatne wojewody Piotrka. Gdyby założyć, że założycielem miasta jest król (wcześniej książę wielkopolski) - Przemysł II, musiałoby to nastąpić przed rokiem 1296, gdyż król zginął wtedy w zamachu przeprowadzonym z inspiracji Brandenburczyków w Rogoźnie.